حروف حیحروفِ حَی، هجده نفری که نخستین گروندگان به سیدعلی محمد شیرازی معروف به باب بودند را می گویند. فهرست مندرجات۲ - ملاحسین بشرویه ای ۲.۱ - ملاقات بشرویه‌ای و شیرازی ۲.۲ - ایمان آوردن بشرویه‌ای به شیرازی ۲.۳ - شروع تبلیغ بابیت توسط بشرویه‌ای ۲.۴ - نقش بشرویه‌ای در غائله قلعه طبرسی ۳ - ملامحمد علی قدوس بارفروش ۳.۱ - ایمان آوردن قدوس به شیرازی ۳.۲ - پیوستن قدوس به غائله بدشت ۳.۳ - حضور قدوس در غائله قلعه طبرسی ۴ - طاهر قرة العین قزوینی ۵ - دیگر اعضای حروف حی ۶ - فهرست‌منابع ۷ - پانویس ۸ - منبع ۱ - پیشینه تشکیل حروف حیاز زمان دعوی علیمحمد شیرازی تا پنج ماه پس از آن، هجده نفر به او ایمان آوردند که براساس حساب حروف ابجد، حروف حی نامیده شدند. [۱]
محمد نبیل زرندی، مطالع الانوار: تلخیص تاریخ نبیل زرندی، ج۱، ص۶۸ـ۶۹، ترجمه و تلخیص عبدالحمید اشراق خاوری، (تهران ۱۳۳۹ش).
[۲]
عبدالحسین نوائی، باب و حروف حی، ج۱، ص۱۱۲ـ۱۱۶، در علیقلی بن فتحعلی اعتضادالسلطنه.
[۳]
رشید خیون، حروف حَیّ: البابیة و البهائیة مع نص کتاب أقدس، ج۱، ص۵۳ـ۷۳، کلن ۲۰۰۳.
سه تن از این هجده تن مشهورند و نامشان در تاریخ های دوره قاجار آمده و از دیگران صرفاً نامی باقی‌مانده است. در این مقاله، نخست از زندگی و فعالیت های دو فرد شاخص این گروه گزارشی می‌آید و سپس از دیگر اعضای این گروه ذکری می‌شود.
۲ - ملاحسین بشرویه ای۱) ملا حسین بشرویه ای، فرزند حاج ملاعبداللّه صباغ، متولد ۱۲۲۹ در بشرویه از توابع شهرستان فردوس است. وی پس از طی مقدمات علوم دینی با آرای شیخیه آشنا شد و در هجده سالگی برای شاگردی سید کاظم رشتی از مشهد به کربلا رفت. [۴]
مهدی بامداد، شرح حال رجال ایران در قرن ۱۲ و ۱۳ و ۱۴ هجری، ج۱، ص۳۷۹ـ۳۸۰، تهران ۱۳۵۷ش.
او چندبار برای دفاع از شیخیه به نمایندگی از سید کاظم به نقاط گوناگون ایران فرستاده شد، از جمله به اصفهان نزد حاج سید محمد باقر شفتی و به مشهد نزد میرزا عسکری مجتهد متنفذ خراسان. [۵]
محمد نبیل زرندی، مطالع الانوار: تلخیص تاریخ نبیل زرندی، ج۱، ص۲۰ـ۲۵، ترجمه و تلخیص عبدالحمید اشراق خاوری، (تهران ۱۳۳۹ش).
۲.۱ - ملاقات بشرویه‌ای و شیرازیپس از درگذشت سید کاظم، ملاحسین به امید دیدار امام موعود ــ که سیدکاظم ظهور قریب الوقوعش را وعده داده بودــ به همراه گروهی از شاگردان سید کاظم، در مساجد سهله و کوفه چله نشینی کرد. [۶]
محمدتقی بن محمدعلی سپهر، ناسخ التواریخ: سلاطین قاجاریه، ج۴، ص۳۲، چاپ محمدباقر بهبودی، تهران ۱۳۴۴ـ ۱۳۴۵ش.
[۷]
محمد نبیل زرندی، مطالع الانوار: تلخیص تاریخ نبیل زرندی، ج۱، ص۴۶ـ۴۷، ترجمه و تلخیص عبدالحمید اشراق خاوری، (تهران ۱۳۳۹ش).
او در شیراز به سید علی محمد شیرازی ــ که به تازگی مدعی بابیت امام غایب شده بود ــ برخورد و در زمره هواداران او درآمد. [۸]
علیقلی بن فتحعلی اعتضادالسلطنه، فتنه باب، ج۱، ص۳۲، توضیحات و مقالات به قلم عبدالحسین نوائی، تهران ۱۳۵۱ش.
به روایتی دیگر، این خود ملاحسین بشرویه ای بود که سیدعلی محمد شیرازی را به طرح دعاوی اش تحریک و تشویق کرد. [۹]
محمدتقی بن محمدعلی سپهر، ناسخ التواریخ: سلاطین قاجاریه، ج۴، ص۳۱، چاپ محمدباقر بهبودی، تهران ۱۳۴۴ـ ۱۳۴۵ش.
۲.۲ - ایمان آوردن بشرویه‌ای به شیرازیبه روایت پیروان باب، وی در اولین شب ملاقاتش با ملاحسین، در ۵ جمادی الاولی ۱۲۶۰ دعوت خود را آشکار کرد و بدین ترتیب ملاحسین بشرویه ای نخستین کسی بود که به باب ایمان آورد [۱۰]
محمد نبیل زرندی، مطالع الانوار: تلخیص تاریخ نبیل زرندی، ج۱، ص۵۵ـ۵۶، ترجمه و تلخیص عبدالحمید اشراق خاوری، (تهران ۱۳۳۹ش).
و نخستین حرف از حروف حی شد. در سال ۱۲۶۱، که باب ادعای مهدویت کرد، نام و نیز عنوان سابق خود (باب) را به ملاحسین داد و از این تاریخ در متون بابی از ملاحسین با نام «سیدعلی» یاد شد. [۱۱]
حاجی میرزاجانی کاشانی، کتاب نقطة الکاف: در تاریخ ظهور باب و وقایع هشت سال اول از تاریخ بابیه، ج۱، ص۱۸۱، چاپ ادوارد براون، لیدن ۱۳۲۸/۱۹۱۰.
۲.۳ - شروع تبلیغ بابیت توسط بشرویهایباب زیارت نامه ای که برای حضرت علی (علیه‌السلام) نوشته بود و نیز تفسیرش بر سوره یوسف را به ملاحسین سپرد تا در تبلیغ بابیت وی از آن‌ها استفاده کند. [۱۲]
محمدتقی بن محمدعلی سپهر، ناسخ التواریخ: سلاطین قاجاریه، ج۳، ص۲۳۴، چاپ محمدباقر بهبودی، تهران ۱۳۴۴ـ ۱۳۴۵ش.
[۱۳]
علیقلی بن فتحعلی اعتضادالسلطنه، فتنه باب، ج۱، ص۳۴، توضیحات و مقالات به قلم عبدالحسین نوائی، تهران ۱۳۵۱ش.
ملاحسین برای تبلیغ به اصفهان رفت. در آن‌جا ملامحمدتقی هراتی (از فقها) و منوچهرخان معتمدالدوله (حاکم اصفهان) به دعوت او پاسخ مثبت دادند. وی سپس به کاشان رفت و حاجی ملا محمد مجتهد، پسر ملا احمد نراقی، را هم به بیعت با باب دعوت و زیارت نامه و تفسیر باب را به او عرضه کرد. ملامحمد اشکالات صرف و نحوی عبارات باب را گوشزد کرد و دعاوی او را بی اساس خواند. ملاحسین در برابر این انتقاد پاسخ معروف باب را تکرار کرد که «تا پیش از این، دستور زبان (صرف و نحو عربی)، به سبب گناهی که کرده بود، مقید بود و حال با شفاعت باب قید از آن برداشته شده است». [۱۴]
جهانگیرمیرزا، تاریخ نو: شامل حوادث دوره قاجاریه از سال ۱۲۴۰ تا ۱۲۶۷ قمری، ج۱، ص۲۹۷ـ۲۹۸، چاپ عباس اقبال آشتیانی، تهران ۱۳۲۷ش.
[۱۵]
محمدتقی بن محمدعلی سپهر، ج۳، ص۴۰، ناسخ التواریخ: سلاطین قاجاریه، چاپ محمدباقر بهبودی، تهران ۱۳۴۴ـ ۱۳۴۵ش.
[۱۶]
محمدتقی بن محمدعلی سپهر، ج۳، ص۲۳۴، ناسخ التواریخ: سلاطین قاجاریه، چاپ محمدباقر بهبودی، تهران ۱۳۴۴ـ ۱۳۴۵ش.
[۱۷]
محمدجعفربن محمدعلی خورموجی، حقایق الاخبار ناصری، ج۱، ص۵۶ـ۵۷، چاپ حسین خدیوجم، تهران ۱۳۶۳ش.
ملاحسین سپس به تهران آمد و محمد شاه و صدراعظمش، حاج میرزا آغاسی، را به آیین باب دعوت کرد، اما با تهدید اولیای دولت، تهران را به مقصد خراسان ترک کرد. [۱۸]
محمدتقی بن محمدعلی سپهر، ناسخ التواریخ: سلاطین قاجاریه، ج۳، ص۲۳۵، چاپ محمدباقر بهبودی، تهران ۱۳۴۴ـ ۱۳۴۵ش.
[۱۹]
علیقلی بن فتحعلی اعتضادالسلطنه، فتنه باب، ج۱، ص۳۴ـ۳۵، توضیحات و مقالات به قلم عبدالحسین نوائی، تهران ۱۳۵۱ش.
[۲۰]
محمدجعفربن محمدعلی خورموجی، حقایق الاخبار ناصری، ج۱، ص۵۷، چاپ حسین خدیوجم، تهران ۱۳۶۳ش.
وی با نامه، ملا محمد علی بارفروشی را از مازندران و طاهره قرةالعین را از قزوین به خراسان فراخواند. [۲۱]
علیقلی بن فتحعلی اعتضادالسلطنه، فتنه باب، ج۱، ص۳۵، توضیحات و مقالات به قلم عبدالحسین نوائی، تهران ۱۳۵۱ش.
[۲۲]
محمدجعفربن محمدعلی خورموجی، حقایق الاخبار ناصری، ج۱، ص۵۷، چاپ حسین خدیوجم، تهران ۱۳۶۳ش.
ملاحسین پیش از آن دو به مشهد رسید و حوالی حرم امام رضا علیه‌السلام ساکن شد. در آن‌جا ملاعبدالخالق یزدی، از شاگردان شیخ احمد احسایی، به او گروید. در نیشابور هم ملاعلی اصغر مجتهد، که شیخی مذهب بود، دعوت ملاحسین، یعنی بابیت سیدعلی محمد شیرازی، را پذیرفت و به تبلیغ آن پرداخت. تکاپوی ملاحسین در مشهد، علمای آن‌جا را بر ضد وی شوراند. [۲۳]
محمدتقی بن محمدعلی سپهر، ناسخ التواریخ: سلاطین قاجاریه، ج۳، ص۲۳۵، چاپ محمدباقر بهبودی، تهران ۱۳۴۴ـ ۱۳۴۵ش.
[۲۴]
محمدجعفربن محمدعلی خورموجی، حقایق الاخبار ناصری، ج۱، ص۵۷، چاپ حسین خدیوجم، تهران ۱۳۶۳ش.
شاهزاده حمزه میرزا، که در آن هنگام با سربازان خود در خراسان بود، ملاحسین و پیروانش را فراخواند و از آنان خواست که باب را لعن کنند و از آیین جدید تبرّی جویند. همه، از جمله ملا علی اصغر مجتهد، بر منبر رفتند و باب را لعن کردند و ملاعبدالخالق هراتی که حاضر به لعن باب نشده بود، از منبر محروم و در خانه خود حبس گردید. ملاحسین را هم در اردوی نظامی اسیر کردند. پس از مدتی، ملاحسین از اردو گریخت و خود را به نیشابور و سبزوار رساند. در سبزوار، میرزا تقی جوینی به او پیوست و چون جوینی در امور اداری صاحب تجربه بود، حساب دخل و خرج ملاحسین و پیروانش به او سپرده شد. [۲۵]
محمدتقی بن محمدعلی سپهر، ناسخ التواریخ: سلاطین قاجاریه، ج۳، ص۲۳۶، چاپ محمدباقر بهبودی، تهران ۱۳۴۴ـ ۱۳۴۵ش.
[۲۶]
علیقلی بن فتحعلی اعتضادالسلطنه، فتنه باب، ج۱، ص۳۵ـ۳۶، توضیحات و مقالات به قلم عبدالحسین نوائی، تهران ۱۳۵۱ش.
[۲۷]
محمدجعفربن محمدعلی خورموجی، حقایق الاخبار ناصری، ج۱، ص۵۷، چاپ حسین خدیوجم، تهران ۱۳۶۳ش.
پس از خروج ملاحسین از سبزوار، در قریه بیارجمند، آقا سیدمحمد (پیش نماز آن دیار) به استقبال او رفت اما در ضیافت، ملاحسین به حرمتِ قلیان و قهوه حکم داد و همین امر باعث شد که از آن‌جا رانده شود. در میامی، نزدیک شاهرود، هم ۳۶ نفر به او پیوستند. در آن‌جا میان اهالی میامی و پیروان او جنگی درگرفت که در آن چندتن از طرفین کشته شدند. وی در شاهرود، ملا محمد کاظم مجتهد را به آیین باب دعوت کرد که با واکنش تند او مواجه شد. در این هنگام محمد شاه قاجار درگذشت و اوضاع برای تبلیغ مناسب تر شد.
۲.۴ - نقش بشرویه‌ای در غائله قلعه طبرسیملاحسین بعد از ترک شاهرود راهی مازندران شد [۲۸]
محمدتقی بن محمدعلی سپهر، ناسخ التواریخ: سلاطین قاجاریه، ج۳، ص۲۳۷، چاپ محمدباقر بهبودی، تهران ۱۳۴۴ـ ۱۳۴۵ش.
[۲۹]
علیقلی بن فتحعلی اعتضادالسلطنه، فتنه باب، ص۳۶-۳۷، توضیحات و مقالات به قلم عبدالحسین نوائی، تهران ۱۳۵۱ش.
[۳۰]
محمدجعفربن محمدعلی خورموجی، حقایق الاخبار ناصری، ج۱، ص۵۷، چاپ حسین خدیوجم، تهران ۱۳۶۳ش.
وی با پیروان خود ابتدا به بارفروش رفت، ولی پس از مواجهه با نیرو های دولتی و زد و خورد اندک، متعهد به تَرک مازندران شد. وقتی ملاحسین و اطرافیانش بارفروش را ترک می‌کردند، گروهی از قشون دولتی به طمع مال، بر آنان حمله کردند، اما شکست خوردند. این حادثه ملاحسین را از ترک مازندران منصرف کرد. وی به ساری رفت و پیروانش را در قلعه طبرسی ساکن کرد. [۳۱]
جهانگیرمیرزا، تاریخ نو: شامل حوادث دوره قاجاریه از سال ۱۲۴۰ تا ۱۲۶۷ قمری، ج۱، ص۳۲۱ـ۳۲۲، چاپ عباس اقبال آشتیانی، تهران ۱۳۲۷ش.
[۳۲]
رضاقلی بن محمدهادی هدایت، ملحقات تاریخ روضة الصفای ناصری، ج۱۰، ص۴۳۱ـ۴۳۳، در میرخواند، ج ۸ـ۱۰.
[۳۳]
محمدتقی بن محمدعلی سپهر، ناسخ التواریخ: سلاطین قاجاریه، ج۳، ص۲۴۱ـ۲۴۲، چاپ محمدباقر بهبودی، تهران ۱۳۴۴ـ ۱۳۴۵ش.
[۳۴]
محمدجعفربن محمدعلی خورموجی، حقایق الاخبار ناصری، ج۱، ص۵۸، چاپ حسین خدیوجم، تهران ۱۳۶۳ش.
حکومت مرکزی، برای سرکوب آنان قشونی فرستاد که به جنگ طبرسی انجامید و ملاحسین در ۱۲۶۵ در این جنگ کشته شد. [۳۵]
جهانگیرمیرزا، تاریخ نو: شامل حوادث دوره قاجاریه از سال ۱۲۴۰ تا ۱۲۶۷ قمری، ج۱، ص۳۳۲، چاپ عباس اقبال آشتیانی، تهران ۱۳۲۷ش.
[۳۶]
محمدتقی بن محمدعلی سپهر، ناسخ التواریخ: سلاطین قاجاریه، ج۳، ص۲۴۳ـ۲۴۴، چاپ محمدباقر بهبودی، تهران ۱۳۴۴ـ ۱۳۴۵ش.
[۳۷]
محمدتقی بن محمدعلی سپهر، ناسخ التواریخ: سلاطین قاجاریه، ج۳، ص۲۶۰ـ۲۶۲، چاپ محمدباقر بهبودی، تهران ۱۳۴۴ـ ۱۳۴۵ش.
[۳۸]
محمدجعفربن محمدعلی خورموجی، حقایق الاخبار ناصری، ج۱، ص۵۸ـ۶۴، چاپ حسین خدیوجم، تهران ۱۳۶۳ش.
[۳۹]
محمدمهدی زعیم الدوله تبریزی، مفتاح باب الابواب، ج۱، ص۱۶۱ـ۱۶۹، یا، تاریخ باب و بهاء، ترجمه حسن فرید گلپایگانی، تهران ۱۳۴۶ش.
۳ - ملامحمد علی قدوس بارفروش۲) ملا محمدعلی بارفروشی (مازندرانی)، ملقب به قُدوس، آخرین فرد از حروف حی که به باب ایمان آورد. [۴۰]
محمد نبیل زرندی، مطالع الانوار: تلخیص تاریخ نبیل زرندی، ج۱، ص۶۱ـ۶۲، ترجمه و تلخیص عبدالحمید اشراق خاوری، (تهران ۱۳۳۹ش).
[۴۱]
عبدالحسین نوائی، باب و حروف حی، ج۱، ص۱۱۵ـ۱۱۶، در علیقلی بن فتحعلی اعتضادالسلطنه.
پدرش محمد صالح نام داشت. محمد علی در ۱۲۳۱ در بابل به دنیا آمد. [۴۲]
مهدی بامداد، شرح حال رجال ایران در قرن ۱۲ و ۱۳ و ۱۴ هجری، ج۳، ص۴۵۱، تهران ۱۳۵۷ش.
در کودکی خادم سرای حاجی محمد علی مجتهد مازندرانی بود. [۴۳]
محمدتقی بن محمدعلی سپهر، ناسخ التواریخ: سلاطین قاجاریه، ج۳، ص۲۳۸، چاپ محمدباقر بهبودی، تهران ۱۳۴۴ـ ۱۳۴۵ش.
پس از تحصیلات ابتدایی در بابل و ساری، برای ادامه تحصیل در هجده سالگی به کربلا رفت. چهار سال در مجلس درس سید کاظم رشتی حاضر و از شاگردان نزدیک او شد. [۴۴]
عبدالبهاء، مقاله شخصی سیاح، ج۱، ص۳۶، متن فارسی، قسمت باب، ویرایش ادوارد جی براون، آمستردام ۱۹۷۵.
[۴۵]
مهدی بامداد، شرح حال رجال ایران در قرن ۱۲ و ۱۳ و ۱۴ هجری، ج۳، ص۴۵۱ـ۴۵۲، تهران ۱۳۵۷ش.
۳.۱ - ایمان آوردن قدوس به شیرازیپس از مرگ سید کاظم در ۱۲۵۹، ملا محمد علی قصد حج کرد و در مسیر خود در شیراز، بر اثر ملاقات با ملا حسین بشرویه ای و ملا علی بسطامی، به باب ایمان آورد. وی تنها فرد از حروف حی بود که همراه باب عازم حج شد. [۴۶]
عبدالبهاء، مقاله شخصی سیاح، ج۱، ص۳۶، متن فارسی، قسمت باب، ویرایش ادوارد جی براون، آمستردام ۱۹۷۵.
[۴۷]
محمد نبیل زرندی، مطالع الانوار: تلخیص تاریخ نبیل زرندی، ج۱، ص۱۱۵، ترجمه و تلخیص عبدالحمید اشراق خاوری، (تهران ۱۳۳۹ش).
[۴۸]
محمدتقی بن محمدعلی سپهر، ناسخ التواریخ: سلاطین قاجاریه، ج۳، ص۲۳۸، چاپ محمدباقر بهبودی، تهران ۱۳۴۴ـ ۱۳۴۵ش.(که نوشته است ملامحمدعلی پس از ملاقات با باب در مکه، به او ایمان آورد)
ملا محمد علی در بازگشت از حج، ابتدا به شیراز رفت و تبلیغ را از آن‌جا پی گرفت. ملاصادق خراسانی به دعوت او بابی شد. در پی آشوب در شیراز، این دو تن را به همراه ملاعلی اکبر اردستانی، چوب زدند و در بازار گرداندند و نهایتاً از شهر اخراج کردند. [۴۹]
حاجی میرزاجانی کاشانی، کتاب نقطة الکاف: در تاریخ ظهور باب و وقایع هشت سال اول از تاریخ بابیه، ج۱، ص۱۱۳، چاپ ادوارد براون، لیدن ۱۳۲۸/۱۹۱۰.
۳.۲ - پیوستن قدوس به غائله بدشتملاحسین بشرویه ای در راه سفر به خراسان به بارفروش رفت و در آن‌جا با ملا محمد علی ملاقات کرد و به وی احترام فراوانی گذاشت و به همین سبب، ملا محمد علی اعتبار بسیار یافت. پس از خروج ملاحسین از بارفروش، سعید العلما (مجتهد مازندرانی) ملا محمد علی را از بارفروش بیرون کرد. [۵۰]
حاجی میرزاجانی کاشانی، کتاب نقطة الکاف: در تاریخ ظهور باب و وقایع هشت سال اول از تاریخ بابیه، ج۱، ص۱۳۹، چاپ ادوارد براون، لیدن ۱۳۲۸/۱۹۱۰.
[۵۱]
عبدالبهاء، مقاله شخصی سیاح، ج۱، ص۳۶، متن فارسی، قسمت باب، ویرایش ادوارد جی براون، آمستردام ۱۹۷۵.
در پی ارسال نامه ملاحسین بشرویه ای، او راهی خراسان شد [۵۲]
علیقلی بن فتحعلی اعتضادالسلطنه، فتنه باب، ص۳۵، توضیحات و مقالات به قلم عبدالحسین نوائی، تهران ۱۳۵۱ش.
[۵۳]
محمدجعفربن محمدعلی خورموجی، حقایق الاخبار ناصری، ج۱، ص۵۷، چاپ حسین خدیوجم، تهران ۱۳۶۳ش.
ملا محمد علی از یک سو و قرةالعین از سوی دیگر، در راه خراسان به بدشت رسیدند. آشنایی این دو و پایبند نبودنشان به احکام شرع و مجموعه آنچه در بدشت روی داد، واکنش هایی را در پی داشت. پس از این واقعه، قرةالعین به قزوین بازگشت و ملا محمد علی راهی بارفروش شد. [۵۴]
رضاقلی بن محمدهادی هدایت، ملحقات تاریخ روضة الصفای ناصری، ج۱۰، ص۴۲۹، در میرخواند، ج ۸ـ۱۰.
[۵۵]
محمدتقی بن محمدعلی سپهر، ناسخ التواریخ: سلاطین قاجاریه، ج۳، ص۲۳۸ـ۲۳۹، چاپ محمدباقر بهبودی، تهران ۱۳۴۴ـ ۱۳۴۵ش.
[۵۶]
علیقلی بن فتحعلی اعتضادالسلطنه، فتنه باب، ج۱، ص۳۸، توضیحات و مقالات به قلم عبدالحسین نوائی، تهران ۱۳۵۱ش.
۳.۳ - حضور قدوس در غائله قلعه طبرسیدر بارفروش ملا حسین بشرویه ای و همراهانش به ملا محمد علی و همراهان او پیوستند و فعالیت های آن‌ها به جنگ طبرسی انجامید. پس از کشته شدن ملا حسین بشرویه ای و به تنگ آمدن بابی ها از قحطی و گرسنگی، که حاصل محاصره طولانی قلعه بود، ملا محمد علی در پیشاپیش حدود دویست پیرو بابی خود، از قلعه طبرسی بیرون آمد و تسلیم شد. او را به سعیدالعلما و دیگر علمای آن دیار سپردند و آنان حکم به اعدامش دادند. ملا محمد علی در ۱۲۶۶ در سبزه میدان بابل کشته شد. [۵۷]
رضاقلی بن محمدهادی هدایت، ملحقات تاریخ روضة الصفای ناصری، ج۱۰، ص۴۴۵ـ۴۴۷، در میرخواند، ج ۸ـ۱۰.
[۵۸]
محمدتقی بن محمدعلی سپهر، ناسخ التواریخ: سلاطین قاجاریه، ج۳، ص۲۶۱ـ ۲۶۳، چاپ محمدباقر بهبودی، تهران ۱۳۴۴ـ ۱۳۴۵ش.
[۵۹]
عبدالبهاء، مقاله شخصی سیاح، ج۱، ص۳۷، متن فارسی، قسمت باب، ویرایش ادوارد جی براون، آمستردام ۱۹۷۵.
[۶۰]
مهدی بامداد، شرح حال رجال ایران در قرن ۱۲ و ۱۳ و ۱۴ هجری، ج۳، ص۴۵۴، تهران ۱۳۵۷ش.
۴ - طاهر قرة العین قزوینی۳) طاهره قرةالعین قزوینی، عروس و عامل قتل شهید ثالث – ملا محمد تقی برغانی – که فتوای تکفیر شیخ احمد احسایی – مؤسس شیخیه – را صادر کرده بود، می باشد. او پس از وقایع بدشت توسط عاملین حکومت دستگیر و اعدام شد. برای مطالعه شرح حال مفصل او به مقاله مستقلی که به همین نام وجود دارد مراجعه نمایید. ۵ - دیگر اعضای حروف حیدیگر اعضای این گروه عبارت بودند از : ۴) محمد حسن بشرویه ای، برادر کوچک تر ملاحسین بشرویه ای، که در جنگ طبرسی، در کمتر از بیست سالگی، کشته شد. [۶۱]
حاجی میرزاجانی کاشانی، کتاب نقطة الکاف: در تاریخ ظهور باب و وقایع هشت سال اول از تاریخ بابیه، ج۱، ص۱۷۸، چاپ ادوارد براون، لیدن ۱۳۲۸/۱۹۱۰.
[۶۲]
حاجی میرزاجانی کاشانی، کتاب نقطة الکاف: در تاریخ ظهور باب و وقایع هشت سال اول از تاریخ بابیه، ج۱، ص۱۸۰ـ۱۸۱، چاپ ادوارد براون، لیدن ۱۳۲۸/۱۹۱۰.
[۶۳]
محمد نبیل زرندی، مطالع الانوار: تلخیص تاریخ نبیل زرندی، ج۱، ص۴۶ـ۴۸، ترجمه و تلخیص عبدالحمید اشراق خاوری، (تهران ۱۳۳۹ش).
۵) میرزا محمد باقر، پسر دایی محمد حسین بشرویه ای، که در جنگ طبرسی کشته شد. [۶۴]
حاجی میرزاجانی کاشانی، کتاب نقطة الکاف: در تاریخ ظهور باب و وقایع هشت سال اول از تاریخ بابیه، ج۱، ص۲۰۳، چاپ ادوارد براون، لیدن ۱۳۲۸/۱۹۱۰.
[۶۵]
محمد نبیل زرندی، مطالع الانوار: تلخیص تاریخ نبیل زرندی، ج۱، ص۴۶ـ۴۸، ترجمه و تلخیص عبدالحمید اشراق خاوری، (تهران ۱۳۳۹ش).
[۶۶]
محمد نبیل زرندی، مطالع الانوار: تلخیص تاریخ نبیل زرندی، ج۱، ص۴۳۶، ترجمه و تلخیص عبدالحمید اشراق خاوری، (تهران ۱۳۳۹ش).
۶) ملا علی بسطامی، از شاگردان سید کاظم رشتی، که پس از ایمان آوردن به باب، از جانب او مسئول تبلیغ در نجف و کربلا شد. به خواست علما، مأموران دولت عثمانی او را از نجف به بغداد منتقل کردند و سپس در مسیر استانبول کشته یا فوت شد. [۶۷]
محمد نبیل زرندی، مطالع الانوار: تلخیص تاریخ نبیل زرندی، ج۱، ص۴۷، ترجمه و تلخیص عبدالحمید اشراق خاوری، (تهران ۱۳۳۹ش).
[۶۸]
محمد نبیل زرندی، مطالع الانوار: تلخیص تاریخ نبیل زرندی، ج۱، ص۵۸ـ۶۱، ترجمه و تلخیص عبدالحمید اشراق خاوری، (تهران ۱۳۳۹ش).
[۶۹]
محمد نبیل زرندی، مطالع الانوار: تلخیص تاریخ نبیل زرندی، ج۱، ص۷۳ـ۷۸، ترجمه و تلخیص عبدالحمید اشراق خاوری، (تهران ۱۳۳۹ش).
۷) ملا احمد ابدال (مراغه)، از شاگردان سید کاظم رشتی، که در واقعه بدشت حاضر بود و در جنگ طبرسی کشته شد. [۷۰]
محمد نبیل زرندی، مطالع الانوار: تلخیص تاریخ نبیل زرندی، ج۱، ص۲۹۴، ترجمه و تلخیص عبدالحمید اشراق خاوری، (تهران ۱۳۳۹ش).
[۷۱]
محمد نبیل زرندی، مطالع الانوار: تلخیص تاریخ نبیل زرندی، ج۱، ص۴۴۷، ترجمه و تلخیص عبدالحمید اشراق خاوری، (تهران ۱۳۳۹ش).
۸) سید حسین یزدی، که کاتب وحی باب تلقی می‌شود. گروهی از علمای شیخی تبریز حکم قتل او را نیز به همراه باب صادر کردند، ولی او اظهار توبه کرد و از باب تبرّی جست (که بابی ها این اقدام او را تقیه می‌دانند) و بدین ترتیب آزاد شد، اما پس از رهایی، در تهران مجدداً به طرفداران باب پیوست. [۷۲]
حاجی میرزاجانی کاشانی، کتاب نقطة الکاف: در تاریخ ظهور باب و وقایع هشت سال اول از تاریخ بابیه، ج۱، ص۲۴۵، چاپ ادوارد براون، لیدن ۱۳۲۸/۱۹۱۰.
[۷۳]
حاجی میرزاجانی کاشانی، کتاب نقطة الکاف: در تاریخ ظهور باب و وقایع هشت سال اول از تاریخ بابیه، ج۱، ص۲۴۷، چاپ ادوارد براون، لیدن ۱۳۲۸/۱۹۱۰.
[۷۴]
محمدتقی بن محمدعلی سپهر، ناسخ التواریخ: سلاطین قاجاریه، ج۳، ص۳۰۳ـ۳۰۴، چاپ محمدباقر بهبودی، تهران ۱۳۴۴ـ ۱۳۴۵ش.
[۷۵]
علیقلی بن فتحعلی اعتضادالسلطنه، فتنه باب، ج۱، ص۳۱، توضیحات و مقالات به قلم عبدالحسین نوائی، تهران ۱۳۵۱ش.
[۷۶]
محمدجعفربن محمدعلی خورموجی، حقایق الاخبار ناصری، ج۱، ص۷۶، چاپ حسین خدیوجم، تهران ۱۳۶۳ش.
پس از واقعه تیراندازی بابی ها به سوی ناصرالدین شاه، وی نیز به همراه تعداد زیادی از سران بابی دستگیر و کشته شد. [۷۷]
روزنامه وقایع اتفاقیه، ش ۸۲، ج۱، ص۱ـ۳، ۱۰ ذیقعده ۱۲۶۸.
[۷۸]
محمد نبیل زرندی، مطالع الانوار: تلخیص تاریخ نبیل زرندی، ج۱، ص۶۶۳، ترجمه و تلخیص عبدالحمید اشراق خاوری، (تهران ۱۳۳۹ش).
۹) میرزا محمد روضه خوان یزدی، که بعدها خود را شیخی معرفی کرد. [۷۹]
محمد نبیل زرندی، مطالع الانوار: تلخیص تاریخ نبیل زرندی، ج۱، ص۶۹، ترجمه و تلخیص عبدالحمید اشراق خاوری، (تهران ۱۳۳۹ش).
[۸۰]
عبدالحسین نوائی، باب و حروف حی، ج۱، ص۱۱۴، در علیقلی بن فتحعلی اعتضادالسلطنه.
۱۰) سعید هندی، که مأمور تبلیغ آیین باب در هندوستان شد، اما از سرنوشت او خبری نشد. [۸۱]
محمد نبیل زرندی، مطالع الانوار: تلخیص تاریخ نبیل زرندی، ج۱، ص۶۹، ترجمه و تلخیص عبدالحمید اشراق خاوری، (تهران ۱۳۳۹ش).
[۸۲]
محمد نبیل زرندی، مطالع الانوار: تلخیص تاریخ نبیل زرندی، ج۱، ص۶۳۶، ترجمه و تلخیص عبدالحمید اشراق خاوری، (تهران ۱۳۳۹ش).
۱۱) ملامحمد (محمود) خویی، از شاگردان سیدکاظم رشتی، که در جنگ طبرسی کشته شد. [۸۳]
محمد نبیل زرندی، مطالع الانوار: تلخیص تاریخ نبیل زرندی، ج۱، ص۶۹، ترجمه و تلخیص عبدالحمید اشراق خاوری، (تهران ۱۳۳۹ش).
[۸۴]
محمد نبیل زرندی، مطالع الانوار: تلخیص تاریخ نبیل زرندی، ج۱، ص۴۴۶، ترجمه و تلخیص عبدالحمید اشراق خاوری، (تهران ۱۳۳۹ش).
[۸۵]
عبدالحسین نوائی، باب و حروف حی، ج۱، ص۱۱۴، در علیقلی بن فتحعلی اعتضادالسلطنه.
۱۲) ملا خدابخش قوچانی، که بعدها به ملا علی معروف شد. [۸۶]
محمد نبیل زرندی، مطالع الانوار: تلخیص تاریخ نبیل زرندی، ج۱، ص۶۸، ترجمه و تلخیص عبدالحمید اشراق خاوری، (تهران ۱۳۳۹ش).
[۸۷]
عبدالحسین نوائی، باب و حروف حی، ج۱، ص۱۱۳، در علیقلی بن فتحعلی اعتضادالسلطنه.
۱۳) ملا جلیل اردمی، که در جنگ طبرسی کشته شد. [۸۸]
محمد نبیل زرندی، مطالع الانوار: تلخیص تاریخ نبیل زرندی، ج۱، ص۶۹، ترجمه و تلخیص عبدالحمید اشراق خاوری، (تهران ۱۳۳۹ش).
[۸۹]
محمد نبیل زرندی، مطالع الانوار: تلخیص تاریخ نبیل زرندی، ج۱، ص۴۴۷، ترجمه و تلخیص عبدالحمید اشراق خاوری، (تهران ۱۳۳۹ش).
۱۴) ملا باقر تبریزی، مأمور تبلیغ در ایران و عراق و واسطه انتقال نوشته های باب به ملا عبدالکریم قزوینی بود. [۹۰]
عبدالبهاء، مقاله شخصی سیاح، ج۱، ص۵۲ـ۵۳، متن فارسی، قسمت باب، ویرایش ادوارد جی براون، آمستردام ۱۹۷۵.
[۹۱]
محمد نبیل زرندی، مطالع الانوار: تلخیص تاریخ نبیل زرندی، ج۱، ص۳۷۹، ترجمه و تلخیص عبدالحمید اشراق خاوری، (تهران ۱۳۳۹ش).
[۹۲]
محمد نبیل زرندی، مطالع الانوار: تلخیص تاریخ نبیل زرندی، ج۱، ص۵۳۹، ترجمه و تلخیص عبدالحمید اشراق خاوری، (تهران ۱۳۳۹ش).
[۹۳]
عبدالحسین نوائی، باب و حروف حی، ج۱، ص۱۱۵، در علیقلی بن فتحعلی اعتضادالسلطنه.
۱۵) ملا یوسف اردبیلی، از مبلّغان باب در ایران، که به بابیان قلعه طبرسی پیوست و در پی تسلیم آن‌ها کشته شد. [۹۴]
حاجی میرزاجانی کاشانی، کتاب نقطة الکاف: در تاریخ ظهور باب و وقایع هشت سال اول از تاریخ بابیه، ج۱، ص۱۹۴، چاپ ادوارد براون، لیدن ۱۳۲۸/۱۹۱۰.
[۹۵]
محمد نبیل زرندی، مطالع الانوار: تلخیص تاریخ نبیل زرندی، ج۱، ص۱۷۹، ترجمه و تلخیص عبدالحمید اشراق خاوری، (تهران ۱۳۳۹ش).
[۹۶]
محمد نبیل زرندی، مطالع الانوار: تلخیص تاریخ نبیل زرندی، ج۱، ص۳۷۶، ترجمه و تلخیص عبدالحمید اشراق خاوری، (تهران ۱۳۳۹ش).
[۹۷]
محمد نبیل زرندی، مطالع الانوار: تلخیص تاریخ نبیل زرندی، ج۱، ص۴۱۵ـ۴۱۶، ترجمه و تلخیص عبدالحمید اشراق خاوری، (تهران ۱۳۳۹ش).
[۹۸]
محمد نبیل زرندی، مطالع الانوار: تلخیص تاریخ نبیل زرندی، ج۱، ص۴۴۶، ترجمه و تلخیص عبدالحمید اشراق خاوری، (تهران ۱۳۳۹ش).
۱۶) میرزا محمد علی قزوینی، شوهر خواهر قرةالعین و واسطه ایمان آوردن او به سید علیمحمد باب، که در جنگ طبرسی کشته شد. [۹۹]
محمد نبیل زرندی، مطالع الانوار: تلخیص تاریخ نبیل زرندی، ج۱، ص۶۹ـ۷۰، ترجمه و تلخیص عبدالحمید اشراق خاوری، (تهران ۱۳۳۹ش).
[۱۰۰]
محمد نبیل زرندی، مطالع الانوار: تلخیص تاریخ نبیل زرندی، ج۱، ص۴۴۵ـ۴۴۹، ترجمه و تلخیص عبدالحمید اشراق خاوری، (تهران ۱۳۳۹ش).
۱۷) میرزا هادی قزوینی، برادر بزرگ میرزا محمد علی، که از جنگ در قزوین اجتناب کرد. [۱۰۱]
محمد نبیل زرندی، مطالع الانوار: تلخیص تاریخ نبیل زرندی، ج۱، ص۶۹، ترجمه و تلخیص عبدالحمید اشراق خاوری، (تهران ۱۳۳۹ش).
[۱۰۲]
عبدالحسین نوائی، باب و حروف حی، ج۱، ص۱۱۵، در علیقلی بن فتحعلی اعتضادالسلطنه.
۱۸) ملاحسن (محسن) بجستانی، که پس از مدت کوتاهی توبه کرد و از اعتقاد به بابیت سید علی محمد برگشت. [۱۰۳]
محمد نبیل زرندی، مطالع الانوار: تلخیص تاریخ نبیل زرندی، ج۱، ص۶۸، ترجمه و تلخیص عبدالحمید اشراق خاوری، (تهران ۱۳۳۹ش).
[۱۰۴]
عبدالحسین نوائی، باب و حروف حی، ج۱، ص۱۱۳، در علیقلی بن فتحعلی اعتضادالسلطنه.
۶ - فهرست‌منابع(۱) علیقلی بن فتحعلی اعتضادالسلطنه، فتنه باب، توضیحات و مقالات به قلم عبدالحسین نوائی، تهران ۱۳۵۱ش. (۲) مهدی بامداد، شرح حال رجال ایران در قرن ۱۲ و ۱۳ و ۱۴ هجری، تهران ۱۳۵۷ش. (۳) جهانگیرمیرزا، تاریخ نو: شامل حوادث دوره قاجاریه از سال ۱۲۴۰ تا ۱۲۶۷ قمری، چاپ عباس اقبال آشتیانی، تهران ۱۳۲۷ش. (۴) حاجی میرزاجانی کاشانی، کتاب نقطة الکاف: در تاریخ ظهور باب و وقایع هشت سال اول از تاریخ بابیه، چاپ ادوارد براون، لیدن ۱۳۲۸/۱۹۱۰. (۵) محمدجعفربن محمدعلی خورموجی، حقایق الاخبار ناصری، چاپ حسین خدیوجم، تهران ۱۳۶۳ش. (۶) رشید خیون، حروف حَیّ: البابیة و البهائیة مع نص کتاب أقدس، کلن ۲۰۰۳. (۷) روزنامه وقایع اتفاقیه، ش ۸۲، ۱۰ ذیقعده ۱۲۶۸. (۸) محمدمهدی زعیم الدوله تبریزی، مفتاح باب الابواب، یا، تاریخ باب و بهاء، ترجمه حسن فرید گلپایگانی، تهران ۱۳۴۶ش. (۹) محمدتقی بن محمدعلی سپهر، ناسخ التواریخ: سلاطین قاجاریه، چاپ محمدباقر بهبودی، تهران ۱۳۴۴ـ ۱۳۴۵ش. (۱۰) محمد نبیل زرندی، مطالع الانوار: تلخیص تاریخ نبیل زرندی، ترجمه و تلخیص عبدالحمید اشراق خاوری، (تهران ۱۳۳۹ش). (۱۱) عبدالحسین نوائی، باب و حروف حی، در علیقلی بن فتحعلی اعتضادالسلطنه. (۱۲) رضاقلی بن محمدهادی هدایت، ملحقات تاریخ روضة الصفای ناصری، در میرخواند، ج ۸ـ۱۰. (۱۳) عبدالبهاء، متن فارسی، مقاله شخصی سیاح، قسمت باب، ویرایش ادوارد جی براون، آمستردام ۱۹۷۵. ۷ - پانویس
۸ - منبعدانشنامه جهان اسلام، بنیاد دائرة المعارف اسلامی، برگرفته از مقاله «حروف حی»، شماره ۶۰۴۲. رده‌های این صفحه : بابیت | فرق و مذاهب
|